Nadrzędnym celem niniejszego Krajowego Planu Działań jest zachowanie bogactwa różnorodności biologicznej i krajobrazowej polskiej części Karpat. Cele strategiczne obejmują między innymi zachowanie, ochronę, odtwarzanie i zrównoważone użytkowanie gatunków oraz siedlisk przyrodniczych, ochronę krajobrazu, zapewnienie ciągłości i łączności siedlisk oraz uzupełnianie sieci ekologicznej w Karpatach.
Działania na rzecz ochrony i zrównoważonego gospodarowania naturalnymi zasobami Karpat nie mogą być skutecznie podejmowane przez pojedynczy kraj, wymagają współpracy międzynarodowej w skali całego regionu, a zwłaszcza współpracy transgranicznej, zapewniającej większą skuteczność w osiąganiu spójności ekologicznej.
Gotowość do współpracy międzynarodowej na rzecz ochrony przyrody i zrównoważonego rozwoju regionu Karpat została potwierdzona przez przyjęcie przez siedem państw Europy środkowej i wschodniej w Kijowie w 2003 r. Ramowej Konwencji o ochronie i zrównoważonym rozwoju Karpat (tzw. „Konwencji Karpackiej”), będącej drugim na świecie (po Konwencji o ochronie Alp, czyli „Konwencji Alpejskiej”) porozumieniem dotyczącym pojedynczego regionu górskiego, ustanowionym na zasadach traktatowych prawa międzynarodowego. Celem Konwencji Karpackiej jest poprawa jakości życia, wzmocnienie miejscowej gospodarki i społeczności lokalnych oraz zachowanie walorów przyrodniczych i dziedzictwa kulturowego Karpat.
Preambuła Konwencji podkreśla, że Karpaty są „unikalnym naturalnym skarbem o wyjątkowym pięknie i wartości przyrodniczej, ważną ostoją różnorodności biologicznej, obszarem źródliskowym głównych rzek, istotnym siedliskiem i ostoją dla wielu zagrożonych gatunków roślin i zwierząt oraz największym w Europie obszarem lasów pierwotnych” i stanowią „istotne środowisko przyrodnicze, gospodarcze, kulturowe, rekreacyjne oraz środowisko życia w sercu Europy, dzielone przez wielu ludzi i wiele państw”. Ponadto, wraz z Alpami i górami półwyspu Bałkańskiego, Karpaty stanowią główny pomost ekologiczny łączący Europę zachodnią, środkową i południowo-wschodnią, pozwalający na migrację i dyspersję gatunków oraz wymianę genów między ich populacjami.
Opracowanie i przyjęcie, a następnie wdrożenie w polskiej części regionu karpackiego niniejszego Krajowego Planu Działań (KPD) służyć ma wypełnieniu zobowiązania, które przyjęła na siebie Rzeczpospolita Polska w drodze ratyfikacji Protokołu o ochronie i zrównoważonym użytkowaniu różnorodności biologicznej i krajobrazowej (Dz.U. 2010 Nr 90, poz. 591) do Ramowej Konwencji o ochronie i zrównoważonym rozwoju Karpat (Dz.U. 2007 Nr 96 poz. 634).
Zgodnie z art. 4 ww. Protokołu „Każda ze Stron będzie opracowywać i wdrażać polityki i strategie na terytorium swojego kraju, których celem będzie ochrona, odtwarzanie i zrównoważone użytkowanie biologicznej i krajobrazowej różnorodności Karpat przy jednoczesnym uwzględnianiu polityk i strategii opracowanych i wdrażanych przez pozostałe Strony”. Ponadto art. 21 ust. 1 zobowiązuje każdą ze Stron Protokołu do podjęcia odpowiednich środków prawnych i administracyjnych w celu zapewnienia wdrożenia jego postanowień.
Podobnie jak w przypadku stanowiącej załącznik do uchwały nr 270/2007 Rady Ministrów z dnia 26 października 2007 r. „Krajowej strategii ochrony i zrównoważonego użytkowania różnorodności biologicznej oraz Programu działań na lata 2007-2013”, aktualny projekt „Programu ochrony i zrównoważonego użytkowania różnorodności biologicznej oraz Planu działań na lata 2014-2020” dotyczy terytorium całego kraju. Nie można zatem uznać któregokolwiek z ww. dokumentów za przykład takiej specjalnej polityki lub strategii dotyczącej wyłącznie Karpat, o których mowa w art. 4 Protokołu.
Z uwagi na powyższe, niniejszy Krajowy Plan Działań postrzegać należy jako pierwszy taki dokument w ramach wdrażania Konwencji Karpackiej, zarówno w skali kraju, jak i całego regionu karpackiego, bowiem żadna z pozostałych Stron Protokołu nie opracowała jeszcze podobnej krajowej strategii dla swojej części Karpat. Z jednej strony oznacza to, że przy opracowaniu niniejszego Krajowego Planu Działań nie można było korzystać z doświadczeń i rozwiązań przyjętych przez inne państwa karpackie będące Stronami Protokołu. Z drugiej strony oznacza to, że w przypadku przyjęcia Krajowego Planu Działań do realizacji po stronie polskiej to pozostałe państwa karpackie będą zgodnie z art. 4 Protokołu zobowiązane do uwzględnienia zapisów polskiego KPD przy opracowywaniu i wdrażaniu własnych strategii dotyczących różnorodności biologicznej i krajobrazowej Karpat.
Warto w tym miejscu podkreślić, że to po stronie polskiej powstały projekty zarówno samego Protokołu (będącego pierwszym protokołem tematycznym do Konwencji Karpackiej i jedynym jak do tej pory Protokołem ratyfikowanym przez wszystkie Strony Konwencji) jak i Strategicznego Planu Działań na rzecz jego wdrażania, przyjętych następnie przez Konferencję Stron.
Opracowanie krajowej strategii lub krajowego planu działań na rzecz realizacji protokołu tematycznego do ramowej konwencji jest czynnością z zakresu wykonywania tego protokołu. Zgodnie z art. 20 ust. 1 ustawy z dnia 14 kwietnia 2000 r. o umowach międzynarodowych (Dz. U. Nr 39, poz. 443, z późn. zm.) minister kierujący działem administracji rządowej właściwy do spraw, których dotyczy umowa międzynarodowa, jest odpowiedzialny za wykonywanie obowiązków i korzystanie z praw wynikających dla Rzeczypospolitej Polskiej z tej umowy. W przypadku Protokołu dotyczącego ochrony różnorodności biologicznej i krajobrazowej organem odpowiedzialnym za wdrażanie jego postanowień jest Minister Środowiska. Z uwagi na powyższe, zatwierdzenie niniejszego Krajowego Planu Działań dla polskiej części Karpat leży w wyłącznych kompetencjach Ministra Środowiska albo działających w jego imieniu Sekretarza lub Podsekretarza Stanu.
Logicznym następstwem przyjęcia Krajowego Planu Działań winno być zaplanowanie wspólnych działań ochronnych w skali całych polskich Karpat, oraz działań przygotowujących stronę polską do współpracy z pozostałymi Stronami Konwencji i Protokołu, które muszą zostać podjęte przez każdą ze Stron na swoim terytorium, by późniejsze wspólne działania w skali regionu karpackiego były możliwe i skuteczne.
Zadaniem Krajowego Planu Działań jest ułatwianie koordynacji działań i współpraca organów administracji publicznej, jednostek samorządu terytorialnego, instytucji naukowych i innych podmiotów działających na rzecz ochrony przyrody i krajobrazu polskich Karpat. Krajowy Plan Działań powinien też stanowić dodatkowy argument ułatwiający pozyskiwanie środków finansowych na realizację zapisanych w nim działań, ze źródeł krajowych oraz zewnętrznych źródeł finansowania (m.in. w ramach nowej perspektywy finansowej UE 2014-2020).
KPD powinien ułatwiać opracowanie i generowanie wniosków dotyczących współfinansowania przyszłych wspólnych projektów dotyczących ochrony przyrody i krajobrazu polskich Karpat, podejmowanych wspólnie przez organy zarządzające obszarami chronionymi i ostojami sieci Natura 2000, instytucje naukowo-badawcze i jednostki samorządu terytorialnego włączone w przygotowanie i realizację Krajowego Planu Działań we współpracy z Ministerstwem Środowiska.
Zasięg geograficzny stosowania Krajowego Planu Działań na rzecz wdrażania Protokołu w polskiej części regionu karpackiego jest tożsamy z obszarem terytorium Rzeczpospolitej Polskiej, do którego stosują się Konwencja i Protokół, tj. obszarem 18 612,48 km2 (ok. 6 % powierzchni lądowej kraju) określonym granicami administracyjnymi 200 gmin (15 gmin miejskich, 37 gmin miejsko-wiejskich i 144 gmin wiejskich położonych w 28 powiatach, oraz 4 gmin - miast na prawach powiatu) w województwach małopolskim, podkarpackim i śląskim.
Wdrażanie Krajowego Planu Działań ułatwia fakt, że obszar ten w znacznej części już objęty jest różnymi formami ochrony przyrody i krajobrazu (m.in. sześcioma parkami narodowymi i trzynastoma parkami krajobrazowymi) oraz to, że znaczący udział w tym obszarze mają tereny zarządzane przez Lasy Państwowe. Działania przewidziane do realizacji w poszczególnych Stronach Protokołu są w większości zadaniami typowymi dla zakresu obowiązków nadzorowanych przez Ministra Środowiska organów administracji rządowej (np. właściwych terytorialnie Regionalnych Dyrekcji Ochrony Środowiska), jednostek organizacyjnych takich jak Lasy Państwowe i parki narodowe, oraz jednostek naukowo-badawczych.
Tym niemniej zachowanie wartości środowiska przyrodniczego oraz kształtowanie i utrzymanie ładu przestrzennego są celami uwzględnianymi w strategiach rozwoju województw oraz zadaniami publicznymi bądź zadaniami własnymi jednostek samorządu terytorialnego szczebla wojewódzkiego, powiatowego i gminnego. Bez udziału samorządów nie jest możliwe pełne osiągnięcie zakładanych celów wdrażania Protokołu, np. zapewnienie ciągłości i wzajemnej spójności siedlisk oraz tworzenie sieci ekologicznej w Karpatach (art. 9), lub wzmacnianie ochrony i zrównoważonego gospodarowania na terenach położonych poza obszarami chronionymi (art. 15). Dlatego poza jednostkami organizacyjnymi i instytucjami podległymi Ministrowi Środowiska w opracowanie i realizację Krajowego Planu Działań zostały włączone jednostki samorządu terytorialnego.
Opracowanie propozycji Krajowego Planu Działań było jednym z działań projektu pt. „Karpaty łączą – mechanizm konsultacji i współpracy dla wdrażania Konwencji Karpackiej”, koordynowanego przez Centrum UNEP/GRID-Warszawa, realizowanego w latach 2012-2015 w polskiej części Karpat we współpracy z Ministerstwem Środowiska oraz Sekretariatem Konwencji Karpackiej z siedzibą w Wiedniu (UNEP Vienna - SCC), przy wsparciu Szwajcarsko-Polskiego Programu Współpracy.
W ramach tego projektu nad propozycją Krajowego Planu Działań pracowała krajowa Karpacka Grupa Robocza ds. różnorodności biologicznej i krajobrazowej, składająca się z ekspertów delegowanych m.in. przez właściwe Urzędy Wojewódzkie i Marszałkowskie, Regionalne Dyrekcje Ochrony Środowiska, dyrekcje parków narodowych i zespołów parków krajobrazowych, Lasy Państwowe, oraz samorządową jednostkę organizacyjną Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Śląska.
Następnie roboczą wersję projektu KPD poddano pod konsultacje z samorządami gmin karpackich.
Opracowanie Krajowego Planu Działań z udziałem wszystkich zainteresowanych podmiotów, w tym samorządów reprezentujących mieszkańców Karpat (czyli docelowo głównych beneficjentów postanowień Konwencji) służy realizacji Działania 1.3. określonego w przyjętym przez 3. Spotkanie Konferencji Stron Konwencji (COP3) Strategicznym Planie Działań, zakładającym przeprowadzenie konsultacji, koordynację i współpracę właściwych instytucji, organów władz regionalnych i lokalnych, oraz ich włączenie w opracowanie odnośnych polityk krajowych i realizację wynikających z nich działań.
Działania na rzecz zwiększania udziału społecznego, szerokich konsultacji ze środowiskami lokalnymi oraz tworzenia krajowego mechanizmu na rzecz rozwoju i wdrażania Konwencji Karpackiej przewidziane w projekcie „Karpaty łączą - mechanizm konsultacji i współpracy dla wdrażania Konwencji Karpackiej” stanowią zatem swoistą „społeczną wartość dodaną” do oficjalnych procedur wdrażanych na szczeblu centralnym i międzynarodowym.
